Finse tentoonstellingen in Haarlem
(NRC Handelsblad, 23 december 2006)

Finland is het land van de rockfestivals, bier drinken onder de tl-balken en laveloos het eeuwige schemerdonker in wankelen. Het is een welvarend land waar de zon niet wil schijnen en waar de fotografen een onverbiddelijk wapen hebben: het flitslicht. Jouko Lehtola is een Finse fotograaf met een voorliefde voor puistige punkers en bier drinkende nerds met te foute shirts. Zijn collega Anu Pennanen heeft meer compassie. Zij filmde hangjongeren in een winkelcentrum in Tallinn, omgeven door grote glimmende kantoortorens. De Estse economie bloeit net als de Finse, maar de menselijke schaal is zoek.

Is Finland zo somber of zochten De Hallen bewust donkere Scandinavische romantiek? Deze winter zijn er in Haarlem drie tentoonstellingen Finse kunst, de een nog zwaarmoediger dan de ander. De fototentoonstelling Finlandia, met werk van Lehtola, Joakim Eskildsen, Ari Saarto en Pekka Turunen wordt geflankeerd door solopresentaties van Pennanen en van Kalervo Palsa.

Ook al staat Pennanens filmpresentatie los van Finlandia, allebei passen ze in de Europese tendens van meer fotografen om een wereld te tonen die grauw, maar niet gitzwart is. Zo heeft Finlandia zelfs wat onvervalste schoonheid: de ijzige, grijzige landschapsfoto's van Joakim Eskildsen maken alle kleurenrolletjes overbodig. Verderop in de tentoonstelling wordt deze natuur weer decor voor arme boeren en voor krotwoningen van golfkarton. Kou en isolement horen bij elkaar in Finlandia.

Maar de meest eenzame tentoonstelling is die van Kalervo Palsa (1947-87). Waar de hedendaagse Finnen andermans treurnis documenteren en dan gauw weer thuis bij de kachel kruipen, reflecteren de tekeningen en aquarellen van Palsa zijn eigen troosteloze leven, zij het in een kleurige, naïeve stijl. Hij tekende eenzame mannen in kale, besneeuwde kamers. Ze zitten stil; wat moeten ze anders? Buiten is het koud, binnen is het koud. De enige troost is spiritus en fantasie. Die liet Palsa allebei de vrije loop.

In zijn morbide fantasie tekende hij de dood als terugkerende huisvriend. Vermomd als kerstman vertelt de dood een gezin onder de kerstboom dat dit hun laatste kerst is. Maar is dat erg in een wereld zonder levensvreugde? In de gouache Samen uit 1969 ligt Palsa met een boek van Kafka op bed, en zit de dood met de rug naar hem toe te wachten. De dood is niet op zijn gemak. De ogen van de achterdochtige kunstenaar prikken in zijn rug. Hier voel je hoe de angst voor de dood en de angst voor het leven elkaar in de greep houden.

Palsa woonde als een kluizenaar in Noord-Finland, waar hij Duitse filosofen bestudeerde en kunsthistorische thema's zoals Eros en Thanatos, dood en liefde. In zijn liefdesscènes veranderde elke vrouw in een skelet, en soms de man ook. Vleselijke geneugtes waren er niet in zijn wereld, alleen die van de fles. En hoe langer je kijkt, hoe meer je de verleiding daarvan begrijpt. De drinkende en dansende dood was nog de gezelligste gast tussen al zijn masturberende zelfportretten en monsterlijke orgiën.

Soms liet hij lijnen golven zoals Edvard Munch deed in de tbc-visioenen die hij schilderde, maar meestal miste Palsa zulke virtuositeit. Die onbeholpenheid benutte hij slim. Zijn krukkige stijl maakt zijn akelige onderwerpen verteerbaar - Strindbergs somberte, Kafka's gruwelen, Munchs doodsobsessie en zijn eigen leven in een isolement met een alcoholische moeder. De zwaarmoedigheid van de hedendaagse Finse kunst elders in De Hallen, versterkte hij terwijl hij deze tegelijkertijd verbloemde met vrolijke kleuren.

Zijn eigen favoriet was het pointillistische Pioniers uit 1967, waar mannen een bos omhakken. Het is een typische Palsa: de dood trotseren en angsten bezweren in een euforisch kleurrijke vitaliteit. Door zijn unieke idioom overstijgt hij zijn toch zeker niet onaardig fotograferende landgenoten. Niet door de wereld te registreren, maar zelf zijn visioenen te evoceren, als een Finse Antonius in een woestijn van ijs.

Tentoonstellingen: Anu Pennanen; Finlandia; Kalervo Palsa. T/m 11 febr in De Hallen, Grote Markt 16, Haarlem. Di t/m za 11-17u; zo 12-17u.Inl: 023-5115775, www.dehallen.com (foto: Kalervo Palsa, Arcadian Meadows)