Sleep no more. Macbeth does murder sleep. Geen mens die een moord op zijn geweten heeft, kan ooit nog de slaap vatten. Voor Macbeth is er, nadat hij de koning heeft gedood, geen weg meer terug. Deze woorden van Shakespeare zijn confronterend maar daarin kun je misschien ook een begin tot berusting of troost lezen. In elk geval geldt dat wanneer Van der Eerden deze woorden verwerkt in zijn tekeningenserie van Macbeth. Daarin verbeeldt hij deze zin als een wiegeliedje, golvend maar donker.

Nachtmerries zullen voor altijd de wakkere geest van Macbeth achtervolgen. Dit besef dat je voor altijd getekend bent, maakte dat Van der Eerden meerdere tekeningen maakte van deze cruciale woorden. Hij wiegt de zware woorden troostend, of hij gebruikt ze als onderschrift voor opbollende vormen in een stervorm. Dit is het soort beeld dat op je netvlies verschijnt als je gaat slapen, alleen valt Macbeth niet meer in slaap. De protagonisten in Shakespeares stuk zijn nog niet toe aan het besef dat het kwaad onomkeerbaar is. Maar in de serie van Van der Eerden is dat vanaf de eerste tekening - een asgrauw portret van Macbeth - een feit.

Bijna veertig jaar geleden begon Van der Eerden na te denken over Macbeth. Het staat te boek als Shakespeares meest klassieke tragedie. Tegelijk is het zijn stuk met de meest extreme boosaardigheid en noodlottigheid. Wat zegt dat over de mens, als boosaardigheid en traditie zo vervlochten zijn en nog altijd aanspreken? Van der Eerden reisde in de jaren zeventig naar Schotland, zag de Macbeth-filmversie van Roman Polanski, dook de Engelse literatuur in, las zijn Macbethpocket stuk. Hij memoreerde als puber al de meest meeslepende passages en kan die nog steeds met smaak voordragen. Maar om het te tekenen had hij tijd nodig. Voor hem werd Macbeth een betoog over hoe kwaad onlosmakelijk verbonden is met het menselijk bestaan. Daar moet je niet aan gaan staan als je twintig bent.

Drie jaar geleden begon Van der Eerden. Onder de noemer Good company was hij al de groten uit de kunstgeschiedenis gaan kopiëren, wat de drempel naar Shakespeare verlaagde. Zijn Macbeth werd een reeks van vierenvijftig tekeningen. Het zijn geen illustraties geworden. Zoals Doré nooit de bijbel echt illustreerde, en Redon dat niet deed bij Poe, heeft ook Van der Eerden liever een eigen versie van het verhaal geschreven. In zijn Macbeth laat hij zich niet leiden door de verhaallijn maar brengt hij de lotstragiek ervan in beeld. Verschillende scènes en subplots laat hij buiten beeld om andere juist te hergebruiken in meerdere tekeningen, met als kern het kwaad als condition humaine.

Dat kwaad heeft vaak geen tekst nodig. De drie heksen die het stuk inluiden, worden bij Van der Eerden drie dreigende kolommen. Ze doemen grijs op uit de nacht zoals nachtmerries later op het netvlies van de slapeloze Macbeth. Zoals een kwade gedachte sluimeren ze, niet vast omlijnd, wel drukkend aanwezig. Met het drietal doemt een noodlottige toekomst op. De heksen voorspellen Macbeth dat hij koning kan worden. Nadat hij de koning doodt, moet hij blijven moorden om de ware toedracht van zijn koningschap te verhullen. De grijze arcering in deze tekening, het schaduwgebied, komt keer op keer terug in de reeks, op momenten dat het kwaad steeds meer gestalte krijgt.



In de optiek van Van der Eerden is Macbeth exemplarisch voor hoe de geschiedenis altijd mensen slecht heeft gemaakt. Dit perpetuum mobile portretteert hij als een onomkeerbaarheid. They say blood will have blood zei Macbeth en Van der Eerden tekende bloedlichaampjes in een microscopische zee van bloed, eindeloos en uitzichtloos. Zit het in ons allemaal, zijn wij allemaal tot hetzelfde in staat als Macbeth? In deze tekeningenserie ontkomt niemand aan het beeld van de menselijke keerzijde. Van der Eerden laat vormen opdoemen uit het donker: we weten niet precies wat het is, hij ook niet, de protagonisten in Macbeth al evenmin. The raven himself is hoarse that croaks the fatal entrance of Duncan staat in kleine lettertjes te lezen onder een grote en logge abstractie. Het gekras van de raaf die de dood van Duncan voorspelt is kleiner dan het beeld, dat alle lucht en ruimte metaforisch wegdrukt.

Soms staan de vormen er groot en zwaar bij als een voldongen feit. Dan weer zijn ze iel en geniepig, wanneer snode plannen gesmeed worden. Verschillende krachten zijn aan het werk. Ook de letters zijn voorzichtig neergezet of juist in harde lijnen, als de krijtcontouren rond een lichaam bij een misdrijf. Zoals een palet aan emoties langskomt, is dat ook het geval met het kleurenscala. Bloedrood, diepzwart, en verschillende tinten grijs en bruin die horen bij donkere vermoedens. Alle kleuren komen voor, maar altijd met iets van somberheid. Het lichte groen wanneer Duncan de frisse lucht opsnuift - fijntjes getekend met zachte wolkjes - is het groen van purschuim en ziekenhuiskleding.

De kadans in de serie bestaat uit actie en berusting. Geen twee tekeningen lijken op elkaar. Verschillende formaten, verschillende papiersoorten. Making the Green One Red is een papier met reliëf erin, waarop de groene oceaan bloedrood wordt, een van de ogenschijnlijk abstracte werken in de serie. Bij de heksen laat Van der Eerden de echte bewegingen buiten beeld. Je ziet hun voorspellingen opborrelen als uit een heksensoep. Magische ingrediënten worden in spiralende bewegingen omgeroerd. De heksen krullen zich op in hun snode plannen en Lady Macbeth raakt in vervoering als ze beseft dat haar man misschien koning wordt. In Come to my woman's breasts and take my milk for gall danst ze een wellustige dodendans, gezichtsloos in zichzelf gekeerd.

Maar wanneer het stuk vordert, groeit het noodlot. Personages worden naakte ledepoppen, onmachtig nadat ze zich hebben uitgeleverd aan hun zwaktes. Macbeth is niet eens zo'n boeman, hij wordt tot zijn daden aangezet door zijn ambities en door zijn vrouw die de gevolgen evenmin kan overzien. Na de eerste moord belanden beiden in een neerwaartse spiraal die niet meer te stoppen is. Wil je zuiver zijn dan moet je de onzuiverheid vernietigen, en de onzuiveren, waardoor je steeds meer bloed aan je handen krijgt. Terwijl haar man niet meer kan en durft te slapen, vlucht Lady Macbeth in dromen. Het is vergeefs: slaapwandelend wast ze haar handen, die Van der Eerden bloedrood laat opdoemen in een kader dat haar blikveld lijkt te zijn. Als ze later in het diepst van haar ziel kijkt, glanst het kwaad haar gifzwart tegemoet. En wanneer Macbeth dan eindelijk een kroon op zijn hoofd heeft, is zijn blik leeg - is dit alles?

Slaap en nachtmerries drijven de echtelieden uit elkaar. Terwijl een vereenzaamde Lady Macbeth slaapwandelend rondspookt, volgt haar man steeds meer zijn eigen bloedpad. Tijdens hun slaap of waak blijft de gruwelijke waarheid voelbaar, zelfs wanneer ze zo onzichtbaar is als in de meest abstracte tekeningen van Van der Eerden. In één tekstwerk plukt hij de woorden uit hun context en hergroepeert ze, in navolging van Georges Perec. Het geraaskal dat zo ontstaat is een voorbode van hoe de wanhoop in krankzinnigheid omslaat, en Lady Macbeth zelf ook voor de dood kiest.

Haar zelfmoord vormt een zwarte vlek. Het afgehouwen hoofd van haar man kort daarop verwijst naar Cranachs Johannes de Doper en vele eeuwen bijbelse en historische wreedheden. Daarna eindigt de serie met de woorden: The time is free. Daarmee zegt de rechtschapen Macduff dat de tijdslijn en de toekomst gecorrumpeerd zijn. Voor deze slotzin laat Van der Eerden het laatste tekenvel vanuit een rode hoek weer oceaangroen worden. Het bloed wordt weggewassen, maar met het besmette verleden is ook de toekomst als door een erfzonde zijn onschuld kwijt.

Paul van der Eerden, 54 drawings after Macbeth, 24 september t/m 24 december 2011 in A.VE.NU.DE.JET.TE Institut de Carton, Avenue de Jette 41 - Jetselaan 41, Brussel. avenudejette.blogspot.com en www.paulvandereerden.nl