De Koninklijke Prijs voor de Vrije Schilderkunst 2008
(NRC Handelsblad, 11 oktober 2008)

Gisterenmiddag heeft Koningin Beatrix de Koninklijke Prijs voor de Vrije Schilderkunst uitgereikt aan vier kunstenaars. Alex Jacobs, Sebastiaan Verhees, Helen Verhoeven en Bas de Wit kregen elk een bedrag van 6.000 euro. De jury was enthousiast dit jaar. Juryvoorzitter Wilma Sütö roemde in haar toespraak hoe verschillende deelnemers 'de chaos en het rumoer in de wereld' laten zien op het schildersdoek. Samen met nog vierentwintig genomineerden exposeren de vier winnaars in het GEM. Daar maken alle exposanten alsnog kans op een publieksprijs, van 2.300 euro.

De koningin reikt traditioneel de prijzen uit, de winnaars worden voorgedragen door een zevenkoppige jury. Deze koos unaniem vier schilders die elk groot en figuratief werken. Maar dat geldt voor bijna alle exposanten. Wat de vier wel zichtbaar onderscheidt van sommige anderen, is een gevoel voor drama. Daarmee verbeelden ze dat 'rumoer in de wereld', waar de jury - terecht - zo positief op heeft gereageerd.

Sebastiaan Verhees schildert daklozen tussen het vuilnis, Alex Jacobs schildert een suppoost naast een schilderij met een dollarteken en portretteert zichzelf in victoriehouding op een vuilnisbak. Bas de Wit laat figuren uit het entertainment tot leven komen - dansers en een Pinokkio - in scènes vol dreiging. Ook in de met sjieke gasten gevulde balzalen van Helen Verhoeven, broeit van alles. Al deze schilderijen gaat over het overleven in de stedelijke maatschappij met zijn luxe, entertainment, rafelranden, en leegte.

Subsidieregelingen komen en gaan maar de Koninklijke Prijs is een instituut: ingesteld in 1871 door Koning Willem III, is de aanmoedigingsprijs voor jonge kunstenaars sindsdien uitgekeerd door Koningin Emma, Wilhelmina, Juliana en Beatrix. De prijs winnen leek decennia een garantie om door te breken, maar de laatste jaren lijkt dat succes iets minder. Ook loopt de belangstelling voor de prijs onder kunstenaars af. Daarom startte de Stichting Koninklijk Paleis Amsterdam, die de prijs organiseert, een paar jaar geleden een PR-offensief om kunstenaars op te roepen werk in te zenden. Toch bleef het aantal inzendingen teruglopen. Vorig jaar waren dat er 238, dit jaar 205. Nu kunstacademiestudenten steeds meer kiezen voor studierichtingen zoals audiovisueel of grafisch ontwerpen, zal dat moeilijk veranderen.

Maar wat zegt de tentoonstelling over de kwaliteit van de schilderkunst? Die is inderdaad goed. Dat is wel eens anders geweest. En inderdaad verbeelden verschillende exposanten een troosteloze maatschappij - een wereldbeeld dat ook internationale schilderbewegingen bezighoudt. In het GEM zie je sinistere kroegscènes en morsige personages (Heddy-John Appeldoorn, Raimonda Grikšaite), de smakeloze villa's van de nouveaux riches (Bonnie Severien). En boven dit alles schijnt niet meer de zon, maar de neonlampen van onze 24-uurs economie (Julia Münstermann).

Natuurlijk passen niet alle exposanten in dit hokje. Tussen de overige landschappen, geschilderde constructies en portretten valt een jongensportret op van Sidi el Karchi. De starende, droeve blik van de scholier spreekt boekdelen over hoe moeilijk het is om op te groeien.

Vroeger stond schilderen op groot formaat met veel verf gelijk aan schilderkunstige vraagstukken over vorm en vlak. Dat is voorbij. Het schilderkunstig onderzoek van deze lichting kunstenaars gaat over grandeur, spektakel. Met theatrale effecten maken ze van hun werken zelf ook luxe decorstukken, die passen in de decadente wereld die ze bekritiseren. Zoals Jacobs aangeeft in zijn doek met een geëxposeerd dollarteken: in een moreel failliete wereld gaat kunst alleen om geld en sensatie. Door dat gegeven vol drama te verbeelden, zijn de vier prijswinnaars terechte vertegenwoordigers van een zelfkritische generatie.

Tentoonstelling: Koninklijke Prijs voor de Vrije Schilderkunst, t/m 7 december in het GEM, Stadhouderslaan 43, Den Haag. Di-zo 12-18u. Inl.: 070 3381133 / www.gem-online.nl (foto: Sebastiaan Verhees)