Hoe is het mogelijk dat de kunst in de achttiende eeuw zo bloeide in Venetië? De stad was in oorlog en had handelsproblemen, en met dedain werd neergekeken op de decadente adel die in zijn losbandigheid de geestelijken meesleepte. Hoe die frictie en artistieke bloei samen gingen, kun je voelen bij museum Boijmans Van Beuningen. Daar zijn prenten te zien van de drie grootste Venetiaanse meesters van die tijd. Piranesi, wiens donkere tekeningen van de Romeinse ruïnes hielpen bij de heropleving van de Klassieke Oudheid. Giambattista Tiepolo, die de luchtige Rococo tot grote hoogtes bracht en de lieveling van het ancien regime was, maar ook zou meemaken dat zijn stijl uit de mode raakte. En Canaletto, wiens heldere stadsgezichten gretig aftrek vonden bij de toeristen die na Rome nog even kwamen feesten in het frivole Venetië.

Europa was in beweging. Nieuwe denkers, van de Verlichting, verachtten de wulpse rococo, de sensitiviteit, de heersende opvatting dat mannen mochten huilen. Ze pleitten voor waarheid en ratio en voor het sobere Neo-Classicisme. De Venetiaanse regering probeerde het verlichtingsdenken met strenge censuur te weren, maar allengs sijpelde dat toch binnen. Boijmans volgt de Verlichting, letterlijk, door de drie Venetianen tentoon te stellen als een reis naar het licht. Op de benedenverdieping hangt de duistere Piranesi, in een vormgeving van zwarte letters en dito teksten, boven in witte letters de luchtige Tiepolo en als goede afloop de heldere Canaletto. De verlichte denkers uit de achttiende eeuw zouden goedkeurend knikken naar deze indeling.

De tentoonstelling is een verjaardagscadeau van het museum aan zijn oud-directeur Ebbinge Wubben. Voor zijn negentigste verjaardag mocht hij neuzen in de prentencollectie van het museum - tienduizenden juweeltjes zitten verborgen in het depot, waaronder het complete oeuvre van Piranesi. De zaaltekst verhaalt hoe Ebbinge Wubben een halve eeuw geleden in Rome kwam, en de stad herkende die Piranesi had geportretteerd: de grandeur van de Romeinse ruïnes, overwoekerd en afgebrokkeld. Dat zegt iets over Ebbinge Wubben want zelfs Piranesi's tijdgenoten hadden tot hun teleurstelling moeite om de huiveringwekkende schoonheid van zijn prenten terug te herkennen in de stad. De ruïnebouw gaf Piranesi een nog dramatischer wending in de Carceri, eindeloze gewelven vol schaduwen en marteltuig, die in vele variaties een zwaartepunt in de tentoonstelling vormen.

Op papier klopt Boijmans' verhaal van donker naar licht. En als het schilderijen waren geweest, had het ook nog geklopt. Maar er is iets geks met deze prenten. Tiepolo, de meester van het coloriet, van buitelende ledematen in hemelse visioenen, blijkt met een tekenpen minder uitbundig. Met één trefzekere lijn zet hij mensfiguren neer en met nog drie streepjes heeft hij een wolkenlucht. Maar die virtuoze toets maakt de twintig pastorales van Boijmans niet luchtig. Satyrs en schimmige fantasiefiguren scholen heimelijk samen bij klassieke ruïnes - Tiepolo was in de donkerder nadagen van zijn leven beland. En de heldere Canaletto heeft hier iets morsigs: gondels, gevels en water vormen samen het zicht op Venetie, maar het is niet de blinkend trotse handelsnatie van zijn schilderijen. Het is er een met rafelranden en rommelige schaduwkanten. Piranesi is hier niet de enige met schaduwkantjes.

En om nog meer grijstinten aan te geven: Piranesi was niet enkel duister. De zo strenge Neo-Classicisten pikten het dat hij de bakermat van hun beschaving zo grillig portretteerde. Hij hoorde bij hun kamp, vonden ze, en ook Canaletto, al was deze niet bijster geïnteresseerd in hun denkbeelden. Maar Tiepolo, die allengs zelf sober en streng ging werken, bleef voor velen besmet. De wereld was niet zo zwart-wit als Boijmans doet geloven. De artistieke tegenstellingen zaten diep geworteld in ieder van deze kunstenaars zelf. Zij waren de belichaming van de identiteitscrisis waar Venetië zo onder leed. Die spanning maakt dat in deze teloorgang zulke intense kunst opbloeide.

Tentoonstelling: Piranesi - Canaletto - Tiepolo, t/m 24 september in Museum Boijmans Van Beuningen, Museumpark 18-20, Rotterdam. Di-zo 11-17u. Inl.: 010 4419400 / www.boijmans.nl