Voordat conceptueel kunstenaar Marcel Broodthaers vorige eeuw stierf, liet hij zijn intellectueel eigendom na aan zijn vrouw. Als zij een nieuw kunstwerk zou maken, geldt dat officieel als een Marcel Broodthaers. Dit idee heeft voorlopers. In de achttiende eeuw liet een schilder zijn vrouw vaak bozzetti na - Italiaans voor voorstudies. Op basis van een bozzetto zei een kerk of vorst 'ja' of 'nee' tegen een altaarstuk of plafondschildering, uit te voeren door schildersassistenten. Voor een echtgenote waren bozzetti een pensioen, waardoor zij en haar bloedjes van kinderen niet aan de bedelstaf geraakten. Het Rijksmuseum Twenthe beweert zelfs dat deze bozzetti of concetti (concepten) de echte kunstwerken zijn, en de altaarstukken maar kopieën. Ruim vijftig bozzetti uit de achttiende eeuw zijn in het museum te zien.

Maar of het nu het echte werk is, of toch maar een voorstudie, feit is dat deze kleine olieverfschilderijtjes een luchtigheid hebben, die in echte altaarstukken wel eens minder wil zijn. En die luchtigheid is nu juist een van de mooiste kenmerken van de achttiende eeuw, toen de zware Barok overging in de lichte Rococo. De Barok was uitgevonden door het Vaticaan, als campagne tegen de Reformatie. Katholieke altaarstukken waren niet langer bedoeld om vroom te zijn, maar om de kerkganger te bekeren door hem te betoveren, te overweldigen, te verpletteren. De saaie protestantse kerken hadden het voor het nakijken.

Dat effectbejag is in de tentoonstelling 'Bozzetti' goed te zien. Zelden keek een museumbezoeker tegen zo veel voetzolen aan als hier, waar putti en heiligen buitelend richting hemel stijgen. Het bruine realisme van de vroege barok is weg: zachte, lichtroze voetjes kleuren bij de pastelblauwe hemels. Voortdurend kijken we van onderaf naar verrijzende Christussen of 'Maria Victoria's' in spiralende composities, die zo het katholicisme laten zegevieren boven andere religies. Maria Victoria was in oorlogstijden eind zestiende eeuw als schilderthema door het Vaticaan gelanceerd, en werd erg geliefd in tijden dat de Turken dreigden binnen te vallen. Oostenrijker Paul Troger laat zo'n Maria een wereldbol en slang vertrappen terwijl ze vroom opkijkt naar God de Vader die de hemel voor haar opent.

Niet alleen heiligen varen ten hemel. Europa bestond uit genoeg absolute heersers die geen enkele schaamte voelden om de kerkelijke Barok in te zetten voor de verheerlijking van hun eigen persoon. Carlo Carlone schilderde een hemelse bijeenkomst waar putti, kleine engeltjes, een vorst kronen die op Gods troon lijkt te zitten. Keizer Karel VI liet rond 1730 zelfs zijn bouwplannen goddelijk vereren. Halfnaakte personificaties van 'macht' en 'waarheid' omarmen een maquette, terwijl een putto een cornucopia vol goudstukken laat omvallen. Zo vol wolken, goud, en pasteltinten kondigt de Rococo zich in deze bozzetti zelfs vroeger aan dan in de officiële schilderkunst.

Door een samenwerking met een museum in Graz is vooral Duitse en Oostenrijkse kunst te zien. Met maar een Rubens en twee Tiepolo's is het geen volledige dwarsdoorsnede. Dat is niet erg, er is genoeg moois te zien, zoals de virtuoze Oostenrijker Kremser Schmidt. Zijn toetsen dansen over het doek met lichte stippen, die de putti nog frivoler en de heiligen nog heiliger maken. Het mooiste is zijn schetsje, piepklein, van God die de wereldbol betast. Dramatisch wapperen zijn barokke gewaden om hem heen, zijn ogen verdwijnen in een donkere schaduw. Hier verandert de rechtvaardige God in een wrede gek, waarmee deze bozzetto niet enkel de Rococo verbeeldt maar zelfs de donkere Romantiek aankondigt. Dat hebben Schmidts leerlingen in het eindresultaat vast gecorrigeerd.

Tentoonstelling: Bozzetti, t/m 1 juni 2009 in het Rijksmuseum Twenthe, Lasondersingel 129-131, Enschede. Di-zo 11-17u. Inl.: 053 4358675 / www.rijksmuseumtwenthe.nl