Monumenten voor actueel leed
(NRC Handelsblad, 7 oktober 2008)

Heel boos waren sommige Australiërs, toen onbekenden het monument voor Maitland Brown hadden verminkt. Het beeld herinnert aan strubbelingen tussen blanken en Aboriginals en is belangrijk voor de gemeenschapszin, vonden sommigen. Anderen vonden van niet. Zij vonden het schandalig hoe de Aboriginals op de begeleidende plaquette werden beschreven als criminelen. Ook in andere landen werken monumenten als een rode lap. 'Coward' schreef iemand in koeienletters op een Amerikaans oorlogsmonument. En in Las Vegas zag de uitbater van restaurant 'Red Square' de bui al hangen met zijn Leninbeeld op de stoep. Hij onthoofde het beeld 'preventief' en borg Lenins hoofd veilig op tussen de flessen wodka.

Deze onthoofde monumenten passeren de revue in een diashow van kunstenaar Sam Durant. Hij exposeert ze in Stroom in een tentoonstelling over monumenten, samengesteld door Mihnea Mircan. Zelf komt Mircan uit Roemenië, waar de relatie politiek-standbeelden-monumenten nog gevoeliger ligt dan in de VS of in Australië. Of in Nederland. De monumentenpraktijk is een wespennest, vinden Mircan en de veertien exposanten. Zij ontwerpen niet zozeer nieuwe monumenten maar schetsen de problematiek. Dat doen ze met collages van allerhande foto's en mediabeelden. Deze bonte veelstemmigheid is een tegenwicht tegen het standbeeld dat één visie afdwingt.

Azra Aksamija ontwierp een tapijt met geabstraheerde moskeeën en handgranaten, ter nagedachtenis aan de 'etnische zuiveringen' in haar land. Ze wilde dit 'Monument in Waiting' exposeren in het Joegoslaviëtribunaal in het Vredespaleis. Daar werd het geweigerd. Het zou de rechtspraak tegen Karadzic kunnen beïnvloeden. Zo komt de politiek in Stroom wel heel dichtbij.

Vroeger verliep deze traditie gemakkelijker dan nu. Er was oorlog. Iemand won die. Daarna kwamen er monumenten. Soms met wat discussie maar het waren geen tijden van inspraak zoals nu. De overheid besliste. Tegenwoordig willen verschillende bevolkingsgroepen erkenning voor hun geschiedenis. Dat veroorzaakt onvrede met de bestaande monumenten - waarom krijgt die groep wel erkenning en wij niet? Zo is de openbare ruimte veranderd in een politieke arena, waarin iedereen gezien wil worden. Mircan stelt dan ook terecht dat elk monument vanzelf een politiek statement is.

Ophouden dan maar met die monumenten? De exposanten lijken daar voorstanders van. Jonas Staal en Vincent Van Gerven Oei werkten een idee uit van Ronald Sorensen, die als gemeenteraadslid voor Leefbaar Rotterdam opperde dat er monument zou moeten komen voor de Rotterdammers die worden verjaagd door immigranten. Hans van Houwelingen laat ook een slecht idee zien. Vorig jaar riep Letland kunstenaars op een gedenkteken te ontwerpen voor de Sovjetbezetting in Riga. Olie op het vuur, want de verhoudingen tussen de Letten en de Russische minderheid in het land zijn al gespannen. Dat wordt een nieuwe dia voor het archief van Sam Durant.

Deze buitengewoon interessante tentoonstelling stelt terechte vragen. Maar de praktijk is soms anders. Om te beginnen is het niet aan een kunstenaar om het initiatief te nemen voor een monument. Het is aan een groep mensen en als dat goed gebeurt, worden daarbij nuances en pijnpunten doorgesproken. Als een groep Bosnische moslims vindt dat de tijd de wonden niet heelt, dan is dat een ander uitgangspunt dan wanneer een kunstenaar met een kleed het Joegoslaviëtribunaal binnenloopt. Dat is geen monument, ook geen monument in wording, het is een individueel en actueel politiek kunstwerk. En dat is niet hetzelfde. Bovendien wordt weinig meer voor de eeuwigheid gemaakt, ook kunst in de openbare ruimte niet meer. Waarom zou dat voor dat monumenten anders zijn? Gezien de genoemde problematiek zou dat nu eens een goede bijkomstigheid zijn van deze wegwerpmaatschappij.

Tentoonstelling: 'Since we last spoke about monuments', t/m 9 november 2008 in Stroom, Hogewal 1-9, Den Haag. Wo-zo 12-17u. Inl.: 070 3658985 / www.stroom.nl (foto: zaalaanzicht Stroom)