Een obelisk voor de gastarbeiders
(Meent#4, najaar 2012)

Ze kwamen uit verschillende windstreken, de arbeiders die na de oorlog geronseld werden om in de Rotterdamse haven te komen werken. Voor de oorlog waren al Zeeuwen en Brabanders gerekruteerd, maar met de enorme opgave van de wederopbouw ging de blik voorbij de horizon - in Spanje, Portugal en Italië werden de nieuwe arbeidskrachten gezocht, in Griekenland en Joegoslavië. Niet veel later werden daar Turkije, Marokko en Tunesië aan toegevoegd.

"En vergeet niet waarom zij kwamen," beklemtoont de Rotterdamse regisseur Ömer Hunkar Ilik, die een aantal van hen interviewde voor zijn documentaire 'Met je hoofd in de hemel en je voeten in de hel'. "Zij kwamen de plekken vullen van de pakweg zeshonderdduizend Nederlanders die emigreerden vanwege de slechte arbeidsomstandigheden hier. Dat werk, dat kwamen de gastarbeiders doen. Voor hen was de sprong in het onbekende groter dan voor een Nederlander naar Canada. Ze kenden de taal niet, de cultuur niet, begrepen geen straatnamen, niets. Alles was anders, en vaak lieten ze hun netgetrouwde bruid achter. Toch hebben ze deze stap gezet, voor ons en voor zichzelf."

En dat had succes: Rotterdam - en Nederland - zou glorieus uit de as herrijzen. De haven herpakte zich, het gebombardeerde centrum werd herbouwd. Aan de zuidkant van de rivier verschenen steeds meer woonwijken, de huizen keurig in het gelid, voor al die arbeiders die hun warme moederland verruilden voor het grijze Rotterdam met zijn economisch zonnige toekomst.

Inmiddels een halve eeuw verder is de haven opnieuw getransformeerd, in een industrielandschap met weinig arbeidskrachten, en wordt Rotterdam-Zuid telkens weer geherstructureerd. De inmiddels gepensioneerde gastarbeiders kijken zelf niet terug op successen, weet Ilik: "Destijds kwamen ze hier met enorme dromen en inzet, maar keerden nooit terug naar een paleis in hun moederland, een land dat ze later niet meer herkenden. Hier ondervinden ze andere frustraties, dat hun kinderen en kleinkinderen hen niet begrijpen, hun verhalen niet willen horen. Ze zijn moe, mentaal en fysiek. Nu gaan ze in snel tempo dood, zonder ooit te zijn bedankt."

Zij die alles achterlieten, zouden de bouwstenen voor Rotterdam worden. Maar wie die geschiedenis niet kent, zal het aan het straatbeeld niet aflezen. Daarom poneerde Ilik vier jaar geleden bij migrantengroeperingen het voorstel voor een gastarbeidermonument, met het oog op de nazaten. Ilik: "Die nieuwste generatie wordt beschouwd als een probleem. We moeten hen laten zien dat de gastperiode voorbij is en ze zich moeten inzetten voor een toekomst in Nederland. Dit monument dient om een periode af te sluiten." Het monument kan generaties overbruggen, zodat ouderen jongeren laten zien: kijk, daar kom je vandaan, dit hebben wij betekend. Je moet je wortels kennen om vooruit te kunnen, te integreren. Hier is een eindpunt - migrant zijn - en een beginpunt - Rotterdammer zijn in een pluriforme stad.

Samen met het Centrum Beeldende Kunst Rotterdam kozen migrantengroeperingen voor de meest klassieke vorm die denkbaar is: een sculptuur in de vorm van een obelisk, een naald, een overwinningszuil, die vroeger verrees na oorlogen om een overwonnen land te markeren. Dit ironische ontwerp is van de Rotterdamse kunstenaar Hans van Bentem. Hij mixte symboliek en exotica in een kleurrijke zuil van bijna negen meter hoog, in acht kleuren steen - symbool voor de acht gastarbeiderlanden. Het steen gaat over in een metalen structuur die doet denken aan industrie, de haven, en wordt bekroond door een zon. Het is de aanvulling op de maan uit veel vlaggen van herkomstlanden, én is een knallende markering. De wens om een onzichtbare groep zichtbaar te maken, heeft Van Bentem letterlijk opgevat.

Het steen wordt uitgevoerd door steenhouwer Zuliani, zelf nazaat van een gastarbeider. Hij bouwde meer Rotterdamse buitenbeelden zoals het monument voor Marten Toonder - mede ontworpen door Van Bentem. Dat beeld heeft onderin een zitbank die ook in dit monument zit. Het idee is dat mensen er een frietje kunnen eten en nadenken over dit beeld met al zijn exotica, hints, sfeerbeelden, grapjes. Waar staan zulke symbolen voor? Zijn ze echt? Nederlands of Afrikaans? Scheppen ze identiteit? Of is dat een verzinsel?

Het beeld komt op het Afrikaanderplein, daar waar destijds de gastarbeiders arriveerden. Dat is vlakbij een aantal voormalige havens, waar monumenten herinneren aan de werklui die de haven groot maakten - lastdragers, roeiers. In dat rijtje hoort het gastarbeidermonument, het eerste in Europa, dat bij zijn onthulling in april 2013 kan rekenen op zo veel internationale steun dat in Turkije een evenknie verrijst.

Het Rotterdamse beeld moet oproepen tot gesprek, zodat bewoners onderling de verhalen van de generaties uitwisselen. Ilik: "We geven met deze opvallende zuurstok heel wat gesprekstof aan de ruim honderdvijftig nationaliteiten die nu rond het Afrikaanderplein wonen. Het lijkt me schitterend om met hen naar de toekomst te kijken."