Zo hardnekkig glimlachen alleen Amerikanen. De gids in de film 'Gallery Talk' van Andrea Fraser valt geen moment uit haar rol tijdens haar rondleiding door het Philadelphia Museum, een marmeren paleis met Franse en Nederlandse schilderijen uit vroeger tijden. Ze glimlacht als een sektelid dat de boodschap van het beloofde land mag verkondigen. Haar beloofde land is de wereld van de kunst, die beschaving en verlichting biedt, die de gegoede klassen scheidt van de armen, die, kortom, alles is wat deze keurige dame wil zijn. 'Het museum toont alles wat nobel is,' zegt ze. 'Het biedt spirituele verlichting. Het is delicaat, monumentaal, gracieus, mythologisch.' Ze gaat zo op in haar lofzang dat ze de kunst niet meer ziet en het fonteintje in de wc bejubelt.

In het bedrijfsleven noemen ze het 'bullshit bingo', in de kunstwereld hebben ze er (nog) geen naam voor: wollige taal om je product meer gewicht te geven. Holle retoriek is waar de gefilmde monologen van Andrea Fraser om draaien, allemaal samengesteld uit echte uitspraken van gidsen en kunstenaars. En o, wat zijn die uitspraken erg - vooral die van kunstenaars die over hun motieven vertellen. Een solotentoonstelling met Frasers films en foto's is nu te zien in de Hallen in Haarlem. Er valt veel te lachen maar de films gaan een stuk verder dan enkel persiflages. Ze vertellen ook over het hoe en waarom van deze rookgordijnen.

De galerieassistente in 'May I help you?' praat lyrisch over de verschillen tussen de toch echt identiek uitziende zwarte schilderijtjes in haar expositie. Je zo laten meeslepen in abstracte verf is grotendeels een Amerikaanse vinding uit de jaren vijftig. Een kunstcriticus veegde toen schilders zoals Pollock en De Kooning samen tot een nieuwe stroming, en zette dit 'abstract expressionisme' in de markt met de nodige spirituele bewoordingen. Feministen doen dit sindsdien af als mannelijk machtsvertoon. Zo ook Fraser met haar fotowerken. Hierin combineert ze Pollocks macho verfsmijterij met lieflijke Italiaanse madonna's - stereotiep op stereotiep. Hoe machistische retoriek sindsdien doorechoot in de kunst, blijkt in de vreselijk grappige film die ze opnam in het Guggenheim van Bilbao. Fraser volgde daar een audiotour die de enorme marmeren pijlers van het museumgebouw roemt in bijna erotische bewoordingen. Fraser ridiculiseert deze protserige taal door de instructies - 'streel het marmer' - op te volgen en de muur te gaan opvrijen. De andere museumbezoekers weten niet waar ze moeten kijken.

Eind vorig jaar laaide in Engeland de discussie op waarom de kunstwereld toch zo blank is. De oorzaak wordt gezocht in sociale klasse meer dan ras, en in de ondoorzichtigheid van de kunstwereld en haar carrièremogelijkheden. Dat beeldende kunst klassegebonden is, vertellen ook de films van Fraser. Voor de blanke museumvrijwilligsters met parelkettingen, die Fraser overigens vaak zelf speelt, dienen musea en kunst om de sociale status quo te handhaven. In een historische rondleiding in de film 'Welcome to Wadsworth' slaat de museumgids de museumcollectie over en verhaalt alleen over weldoeners die voor elkaar plaquettes en museumvleugels oprichten. Ook zij behoort tot deze 'stamboom', maakt ze duidelijk.

Het is een geweldige tentoonstelling. Als geen ander maakt Fraser duidelijk dat de kunstwereld eigenlijk een samenzwering is. De galerieassistente in 'May I help you?' lijkt dat te weten. Ze zit in het complot maar is ook slachtoffer. Musea vertellen haar dat ze erheen moet om cultuur op te snuiven en dat kunst is gemaakt om te mystificeren. Ze voelt zich er klein door, geeft ze toe. Wat ze niet zegt, is dat het alternatief geen optie is: uitgestoten worden naar de vulgaire maatschappij van lagere klassen die niet aan kunst doen. Dan valt haar wereld uit elkaar. So much voor kunst als sociaal bindmiddel.

Tentoonstelling: Andrea Fraser, t/m 2 maart 2008 in De Hallen, Grote Markt 16, Haarlem. Di-za 11-17u, zo 12-17u. Inl.: 023 5115775 / www.dehallen.nl (foto links: Little Frank and his Carp; foto rechts: A Gallery Talk)