Op een luchtfoto wijst Erik van Lieshout het eiland aan: dat is de plek waar hij wil gaan wonen. De anderen in de kamer, van kunstinstelling Emscherkunst en lokale autoriteiten, staan er wat ongemakkelijk bij. Het eiland mag niet worden bewoond. Ze hebben hem weliswaar uitgenodigd om in het gebied te komen werken, maar dan liever in de nieuwe woonwijk. Veel te saai, vond Van Lieshout. Het eiland, dat wilde hij.

Eiland en ongemakkelijke situatie zijn te zien in zijn nieuwste film 'Die Insel', in zijn overzichtstentoonstelling nu in Brussel. Het eiland, in een kunstmatig meer nabij Dortmund, mocht niet worden bewoond of bebouwd, nog geen tent, en zelfs zwemmen was verboden. "Het water is heerlijk!" roept Van Lieshout uit in een volgende scène, zwemmend, waarna hij uiteraard het eiland op gaat. Zich verschuilend in de struiken, loert hij naar die potdicht uitziende woonwijk aan de overkant.

Waarom zo'n isolement, als Van Lieshout bekend staat om zijn films over mensen, zijn familie, stedelingen, drukte, vol gesprekken waarin hij geen blad voor de mond neemt? Ten eerste zegt hij dat hij wel zin had in afzondering, omdat hij net een druk samenwerkingsproject had afgerond. Ten tweede leek een eiland hem een metafoor voor vluchtelingen, Europa, actualiteiten. En is dat niet waar kunst over moet gaan?

Hier kan hij vrij zijn!

Zodoende vertrok hij naar het eiland, om geïsoleerd maatschappelijk geëngageerde kunst te maken. Het is er heerlijk, soms. In de film bezingt hij de vogels en de planten. Hij praat vreugdevol richting Ahmad, een Syrische vluchteling die hij in Duitsland ontmoet en die hem soms assisteert. Hier kan hij als kunstenaar vrij zijn! Met houtjes en rozebottels speelt hij kroeggesprekken van het vasteland na.

Als hij van stenen een toren heeft gebouwd (toch doen hè) met daarin een foto van gewapende mannen, blijkt een buurtbewoner een klacht te hebben ingediend tegen dit 'geweldverheerlijkende' monument. Geen slechte publiciteit, vergoelijkt de curator die blijft bemiddelen - bewoners sussend en toch Van Lieshouts artistieke vrijheid garanderend. Intussen blijven de bewoners in hun villa's, en Van Lieshout op zijn eiland. Het stinkt hier naar stront, zegt hij, en laten we dat maar letterlijk zowel als figuurlijk opvatten.

Daar zit hij, vrij en geëngageerd

Dus daar zit hij dan, vrij en geëngageerd te zijn, als zijn monologen versomberen. Hij is een Robinson Crusoë, een Henry Thoreau, maar wel weggevlucht van de wereld waar hij zich nu enkel via metaforen - eiland, vluchteling - toe verhoudt. De herfst treedt in, het hout rot, vogels trekken weg, als hij uiteindelijk de camera in het water verdrinkt - dan maar geen beeld.

Van Lieshout wilde een film maken die nu eens niet over hemzelf ging, vertelt hij bij de preview. "Als je een maand lang alleen je schoenen filmt, dan ben je niet echt in beeld. Dan ben je al halverwege." Zit wat in, maar dat is niet gelukt. Zoals alle films van Woody Allen altijd over Woody Allen gaan, gaan alle films van Erik van Lieshout toch over Erik van Lieshout. Met of zonder schoenen. 'Die Insel' is een filmportret van een razende kunstenaar die worstelt met kunst, de wereld, zichzelf. Het is het slotstuk van de tentoonstelling 'The Show Must Ego On'. Dit overzicht van recente films en tekeningen laat zien hoe Van Lieshouts bad boy provocaties thematisch zijn verbreed richting genuanceerde politieke onderwerpen. Toch was tentoonstellingsmaker Zoë Gray wel bang, biecht ze hem tijdens de preview op: "Dat je me zou gaan filmen." Hij knikt: "Ja, dat is een risico."

En dan begint dit overzicht onverwacht gezellig. In een monumentaal fotodecor van knipsels uit woonbladen - 'De woonkamer van Corine is ruim en knus' staat op de muur - kun je liggend op een Marimekko-achtig tapijt video's kijken. Het is warm en smaakvol, tot het gat dat Van Lieshout in de muur hakte. Daarachter begint een tunnel zoals hij die maakte in de Hermitage in St.Petersburg. Dat was tijdens de omstreden Manifesta in 2014 met alle commotie over censuur, Pussy Riot, homorechten, Poetin, Krim. Daarop dook hij de museumkelders in om de leefomstandigheden te verbeteren van de katten die er wonen. Met mandjes, kasten, verf, stoffen maakte hij ondergronds (metafoor) zijn eigen poezenrevolte (nog een). Als de Krim buiten je macht valt, dan maar poezen.

Meer van deze thema's - wegvluchten, onderduiken, engagement, de ijdelheid van de kunstenaar - mengen zich aan weerszijden van de poezentunnel in de films Janus, over Rotterdam Zuid en Dog, over asielzoekers. En voor wie hoopte op licht aan het eind van de tunnel, daar beland je in de Haagse Schilderswijk. Elf geweldige monumentale collages memoreren de rellen aldaar. Deze rauwe houtskooltekeningen met plakplastic erop, zijn felkleurig als verkeersborden, glad als ME-uniformen, alles hard, hyper, in hetzelfde vakmanschap als zijn razendsnel gemonteerde films: ogenschijnlijke chaos, maar geraffineerd opgebouwd uit een strak geregisseerde complexiteit.

Intussen zijn de fraaie interieurs uit het begin al lang opgelost, vervangen door frames en hekken. Niet om moraliserend bordkartonnen lifestyles omver te werpen, meer om - zo lijkt het - alles te willen uitpluizen en ontleden. De hele expositie is een fascinerende draaikolk van zoektochten en betekenissen, verteerbaar dankzij zijn onverminderd tragikomische aanpak. 'Janus' gaat over een man die is gestorven aan een ziekenhuisbacterie. En dus gaat Van Lieshout verkleed als bacterie de straat op - als kunstenaar middenin de samenleving. Hij moest iets met de maatschappij, legt hij uit aan wijkbewoners die hem aankijken, nu wetend dat zij de samenleving zijn waartoe kunst moest afdalen. Zo gaat dit oeuvre er voortdurend over of kunst iets kan betekenen. Dat kan het. Na zijn Russische film hoorde Van Lieshout dat de kattenverzorgsters een wasmachine hebben gekregen. Dus wie denkt dat kunst geen verschil maakt: jazeker wel. Op zijn minst een wasmachine.



Tentoonstelling: Erik van Lieshout, 'The Show Must Ego On', t/m 8 januari 2017 in Wiels, Van Volxemlaan 354, Brussel. Di-zo 11-18u. www.wiels.org