Het is ergens te begrijpen waarom de Amerikaanse assemblagekunstenaar Betye Saar (1926) weinig bekend is in Nederland. Haar eerste Europese museumsolo is te vinden in De Domijnen in Sittard dat voorheen Museum Het Domein was, nu gefuseerd met andere culturele instellingen in Sittard en Geleen. Haar werk is van een lieflijke huiselijkheid. Acht ingelijste zakdoekjes hangen op een rijtje, geen kloeke patronen à la Daan van Golden, maar zachte damesstofjes met vlinders en bloemetjes. Ze worden er bovendien omgeven door gezapige aquarellen en installaties van decoratieve vogelkooitjes.

Maar door de omgeving - een serieus kunstmuseum - weet je dat je voorbij die lieflijkheid moet kijken. En dan vind je oude foto's als herinnering in de zakdoekpatronen geweven: een in tweeën gescheurde foto van een vader met kind, een reeks zwarte nonnen achter gaasstof alsof het tralies zijn. Daaromheen stapelt ze klokken waar een wit waas over ligt en vult ze vogelkooien met spiegels, distels, een zwarte Venus vastgeketend aan een parfumflesje.

Gevangen en verdwenen: het geheugen van Saar is gevuld met verre jeugdherinneringen die als kunst een leven schetsen van een Afro-Amerikaanse vrouw in de VS. Ze gaan ver terug, Saar is bijna negentig jaar oud en nog altijd actief, wat wordt onderstreept door de tentoonstellingstitel 'Still Tickin'. Vol aandacht en zonder vermoeidheid vertelt ze in de video bij de expositie terwijl ze met haar vingers met glitternagels wijst naar haar flamboyante kunst van de afgelopen zes decennia.

Saar begon haar carrière in de jaren zestig als graficus en kostuumontwerper. De politieke ontwikkelingen van die tijd, Malcolm X en de Black Revolution, inspireerden haar tot een loopbaan als kunstenaar waarin een metafysische inspiratie en het occulte altijd leidend waren. Zo praat ze in de video over Aunt Jemima (een stereotype zwarte kokkin die al meer dan honderd jaar de verpakkingen van etenswaren siert). Saar gaf haar in houten assemblages een geweer. Niet om haar gewelddadig te maken, maar haar te presenteren als krachtig rolmodel ná de slavernij. Saar put altijd uit haar eigen leven, en daarin zijn grote thema's als racisme en slavernijverleden voelbaar. Dat zorgt ervoor dat haar oeuvre het puur persoonlijke overstijgt. Wasborden in haar assemblages herinneren aan slavenarbeid en zijn door haar bedekt met foto's van KKK-gehangenen, op een doopjurk borduurde ze scheldwoorden voor zwarte kindjes: onschuldig geboren, worden ze al direct als minderwaardig bestempeld.

Deze black awareness gecombineerd met vele mystieke elementen leidden tot een sixties stijl waaraan Saar altijd trouw is gebleven. Ze heeft altaartjes gebouwd met amuletten en tarotkaarten, tronen en reliekhouders van alledaagse zooi van de rommelmarkt. Een ladder vulde ze met houten scheepjes en ketenen tot een verhaal over slavenschepen. Saar benadert het leven als een grabbelton vol politiek en mystiek. Het samenbrengen van Swahili teksten en houten Afrikaanse maskers met verwijzingen naar de hedendaagse politiek toont haar zoektocht naar haar identiteit als zwarte vrouw in Amerika. Al heeft ze ook getekend en geschilderd, vooral zoekt ze objets trouvés omdat ze abstracte begrippen - identiteit, politiek, religie - tastbaar maken. Zo maakt ze kwesties die anders worden afgedekt, zoals ongelijkheid, driedimensionaal.

Door dit alles leest deze overdadige tentoonstelling als een verhaal, van een persoonlijk leven naar een relaas over de twintigste eeuw. Soms vraag je je af of het niet wat minder kan, maar die vraag zal zij zelf ongetwijfeld negatief beantwoorden. Want minder is altijd minder: minder zichtbaar, minder rechtvaardig, minder gehoord. Kunst heeft een boodschap, het is communicatie. Niet voor niets begint Saars retrospectief met een tekening - van twee lieve meisjes - die ze maakte toen ze nog maar vijf of zes was. Die hangt er niet om artistieke redenen maar met een boodschap: kunst maken kan altijd en overal, zorg dat je gehoord wordt. Zelfs een eenvoudige kindertekening kan zo dienen als symbool van maakbaarheid, zelfbewustzijn, kracht.

Tentoonstelling: Betye Saar 'Still Tickin'' tot en met 15 november 2015 in Museum De Domijnen, Kapittelstraat 6, Sittard (NL). Open dinsdag - zondag 11.00 - 17.00. www.dedomijnen.nl (foto: Betye Saar, 'Sunnyland (On the Dark Side)', 1998)