Kunst en politiek - het is een moeizaam huwelijk. Kunstenaar Jonas Staal schreef er een jaar geleden een vlijmscherpe analyse over in een essay dat het Fonds BKVB uitgaf. Alle Nederlandse kunst dient de politiek, stelde hij. Of je nou abstract schildert, naakten boetseert of conceptuele installaties bouwt - juist keuzevrijheid wordt door de staat gesubsidieerd. Dat versterkt het imago van een verlichte democratie. Wees dan een vent als kunstenaar, zegt Staal in feite, onderken die horigheid en maak er werk van. Zelf bouwde hij op het dak van het Centraal Museum een geluidinstallatie voor gebedsoproepen. De politiek bemoeit zich met de islam? Vooruit. Dan doet hij, als gesubsidieerde staatskunstenaar, dat ook.

Staals installatie is de entree voor een tentoonstelling van het Fonds BKVB, dat met zijn kunstenaarssubsidies feitelijk de grootste schepper van staatskunst is. Geregeld maakt het fonds tentoonstellingen om te laten zien waar het belastinggeld heen gaat. Acht jaar geleden had dat bijvoorbeeld als thema engagement, nu is het thema vrij. Maar politiek en maatschappelijke actualiteiten scoren nog steeds heel hoog, zo blijkt.

Uit ruim 350 gesubsidieerde kunstenaars, vormgevers en architecten, selecteerde het fonds eenendertig exposanten. Reineke Otten onderzocht huidskleuren en deelde zo landkaarten in - een soort etnische registratie. Rob Hornstra fotografeerde Abchazië, een van de meest sneue gebieden in Azië. Er woont niemand meer en als je de foto's ziet, met vervallen onderkomens en droevige hoofden, wil je er zelf ook niet heen. Katrin Maurer bouwde een installatie van glazen potten met teksten over de kernramp in Tsjernobyl en Geert Mul zette digitaal zoveel mogelijk beroemde torens bij elkaar. Het heeft iets van een computerspel, zeker met het onderschrift: 'Build or bomb'.

Net als de kunst van Staal, laten ook deze bijdragen een kil wereldbeeld zien. Je wordt niet vrolijk van de expositie. Overal zie je dreiging, waar de kunst iets aan probeert te doen. Demakersvan ontwerpen hekwerken met bloemige patronen erin. Mooi, maar nog steeds zijn afrasteringen vijandig. Iris van Herpen maakt barokke jurkjes en krullerige bustiers van metaal en leer (een exemplaar hangt bij Lady Gaga in de kast). Sexy, maar het harde materiaal lijkt op een harnas. En de architectonische maquettes in de tentoonstelling zijn nog unheimlicher. Vergeleken bij de eindeloze hoogbouw van Jeroen van Bergen is Dubai knus en een blokjesheuvel die hij exposeert lijkt een sloppenwijk vol moderne architectuurdogma's. Brrr....

Onprettig maar wel geweldig is de korte reisfilm Lovely Planet van Ton van Zantvoort, ogenschijnlijk een statement tegen vakantieconsumentisme. Het is een reis waar het na het opstijgen al mis gaat. Bij de eerste borrel in het vliegtuig wordt het nerveus gemonteerde camerabeeld troebel als in een boze droom, waarna droevige vakantiebeelden elkaar steeds koortsachtiger opvolgen. Verplichte bezienswaardigheden flitsen langs, schimmige eettentjes vol salmonella, donkere stegen met dito kroegen, plakkerige toeristen die vermoeid rondsjouwen.

De hilarische film wordt steeds zweteriger en wanhopiger, en dan besef je dat dit eigenlijk vanitas is - zoals vanitasstillevens met dovende kaarsen vroeger waarschuwden voor ledigheid. Eigenlijk geldt dat voor de hele expositie. Vroeger dreigden kunstenaars met het Laatste Oordeel, nu met maatschappelijke misstanden. Vroeger scoorde bijbelkennis, nu het bijhouden van de politiek. Kunst houdt kortom nog altijd de wereld een spiegel voor conform eigentijdse mores. Daar spint de kunst garen bij. Staal heeft gelijk, kunst en politiek kunnen niet zonder elkaar. Zeker niet kunst die een subsidie wil van het Fonds BKVB.

Tentoonstelling: Recht voor zijn raap. Stip 2010 en kunst nu , t/m 12 september in het Centraal Museum, Nicolaaskerkhof 10, Utrecht. Di-zo 11-17 uur. Inl.: 030 2362362 / www.centraalmuseum.nl (afbeeldingen Centraal Museum: Iris van Herpen, Gijs Kast)