V“Toeval bestaat niet. We noemen zo een gevolg van een oorzaak die we niet zien,” zei de Franse schrijver en filosoof Voltaire in de achttiende eeuw, woorden waar niets tegenin te brengen is. Het zijn woorden die kunnen worden beschouwd als een basisgedachte van de Verlichting waarin de menselijke ratio gevierd werd. Oorzaak en gevolg lagen niet langer bij God, al verdween die daarmee nog niet van het toneel. Maar het was meer en meer aan de mens zelf om te bepalen wat er gebeurt, en hoe dat gebeurt.

En zo groeide met het Verlichtingsdenken, waarbij guillotines het oorzaak-gevolg-denken een sinistere wending gaven, een denkwijze dat de mens zijn leven en omgeving kan scheppen. Al klinkt dat pompeus, met een zekere lichtheid is dit de leidraad van de tentoonstelling De Loop der Dingen. Daarin verhalen 24 exposanten met vooral video's en apparaten over oorzaak en gevolg. Sommigen hebben apparaten gebouwd om iets te bewerkstelligen – de mooie maar omslachtige stempelmachine van HeyHeydeHaas, de zelfgemaakte wolken van Berndnaut Smilde – of filmen het bestaande verloop der dingen – een choreografie van draaiende tollen door Miguel Angel Rios. Het is een tentoonstelling waar overigens, ironischerwijs, bij mijn bezoek niets loopt zoals het moet: pinapparaat buiten werking, museumkaarten onleesbaar, persmaterialen onbekend, baliepersoneel verward. De expositie zelf begon met een bordje dat de machine van Zoro Feigl helaas defect was.

Maar ook zó kun je de tentoonstellingstitel lezen: ach, de dingen lopen zoals ze lopen, wat doe je eraan. Martin Luijendijk filmde de groei van gewassen, Sam Taylor-Johnson het ontbindingsproces van fruit en van een dode haas. Andere exposanten daarentegen willen zelf de macht hebben over de loop der dingen. Dat begint natuurlijk met de prachtige video van Fischli en Weiss uit 1987 waaraan de tentoonstelling zijn titel ontleent, een vernuftig opgezette kettingreactie. Objecten vallen, duwen om, zetten in brand, ontploffen, overstromen, enzovoorts enzovoorts. In deze expositie past Voltaire's uitspraak die op de muur te lezen is bij een ander kunstwerk, de Coinflipper van Nitipak Samsen. Hoezo is het maar toeval of je kop of munt gooit, vindt Samsen die dit ogenschijnlijke toeval wilde analyseren en bezweren. Kop of munt is, vrij naar Voltaire, afhankelijk van een oorzaak die we niet zien. En dus ontwikkelde Samsen 31 stellingen over invloeden op die uitkomst: de uitkomst hangt af van de waarde van de positie van de munt, de plek van lancering, vibraties in de ruimte, voetstappen, en zelfs van de hoek van de nek van de afgebeelde vorst. Enzovoorts. Samsen toont de stellingen met zeven prototypes en één definitieve Coinflipper. Hiermee kun je tevoren bepalen of het kop of munt wordt. Mooi, alle toeval weggewerkt. Maar daarmee is het hele gooien van de munt, en dus het apparaat, overbodig.

De catalogus verhaalt over de jonge Thaise kunstenaar Samsen op zo'n manier dat je begrijpt waarom hij dit ontwerp belangrijk vindt: afkomstig uit een arm land studeerde hij in Londen waar hij, als buitenlander, meer collegegeld moest betalen – het lot bepaalt waar je geboren wordt. Nu werkt hij als ontwerper bij een bedrijf en wil hij met technologie het leven van mensen verbeteren. Tegen het lot, tegen het toeval. Dit bouwen van apparaten is waar de hele tentoonstelling over gaat. Daarmee nadert de tentoonstelling de ideeën van de Verlichting: het etaleert het idee dat mensen kunnen scheppen, dat ze het lot in handen hebben, richting kunnen geven. Kunstenaars staan al bouwend op de schouders van voorgangers als Edison en Leonardo, zelfs als leidt het tot onschuldige kunstwerken die ratelen of bewegen zonder echte effecten.

Die eindeloze herhaling past bij deze tentoonstelling die gaat over ambities, willen, falen, herstarten, over het leven zelf. Dat is een vriendelijke boodschap, behalve bij Damián Ortega. Hij 'loopte' negen films van dominostenen in negen landschappen die eeuwig blijven vallen en vallen. Ze zijn een metafoor voor vallende soldaten op de negen velden in het boek The Art of War van de Chinese krijgsheer Sun Tzu. Dat boek zou Napoleon beïnvloeden, die een product was van de Franse Revolutie, op zijn beurt het bloederige gevolg was van de door Voltaire gepredikte Verlichting. Kunstenaars kunnen binnen de kunst proberen de loop te beïnvloeden, daarbuiten kan de loop der dingen flink onvoorspelbaar zijn. Tik één steen aan, maar hoed je voor de kettingreactie.

Tentoonstelling: 'De Loop der Dingen', tot en met 1 mei in Kunsthal Kade, Eemplein 77, Amersfoort (NL). Open di-vr van 11-17 u, za-zo 12-17 u. www.kunsthalkade.nl (foto: HeyHeydeHaas, Melvin the Mini Machine, 2012)