Plattegronden zijn gevaarlijk. Nuttig, maar gevaarlijk. De stadsplattegrond, op zich een mooi sociaal toonbeeld van vormgeving voor het volk, kwam een eeuw geleden onder vuur te liggen door kunstenaars: laat je niet door planologen en kaartenbouwers één kant uit sturen! Denk zelf! Deze kunstenaars brachten hun devies in de praktijk door 's nacht door steden te dwalen, zonder kaart, met drugs, om zelf hun weg te bepalen en zich de stad eigen te maken. 'Laat niemand je voorschrijven hoe je moet lopen, leven of je wereld bekijken,' was de boodschap.

Deze kritische gedachte werd na de oorlog versterkt toen steden groeiden, buitenwijken van centra gescheiden werden, en planologen bepaalden hoe en waar mensen moesten leven. Vooral vanaf de jaren zestig waarschuwen kunstenaars, onder wie de situationisten, voor planologische dwingelandij en cartografische manipulaties. Dat doen ze niet alleen met stadswandelingen, ook beeldend via gekke plattegronden en disfunctionele straatkaarten. Het klinkt dan ook veelbelovend als een kunstinstelling een nieuwe tentoonstelling over cartografie aankondigt, zoals By the Way, nu in Museum Tongerlohuys te Roosendaal. In zulke aankondigingen sluimert een belofte van een kritische kijk op de wereld, die nu in deze tomtomtijden een heel nieuwe vorm kan krijgen.

Inderdaad zijn tegenwoordig kunstenaars bezig met digitale routes, zoals HootchieCootchie of Willem de Ridder, met planologie, zoals Jeanne van Heeswijk, en wellicht ook met social mapping op internet: het met een groep in kaart brengen van wat of wie ertoe doet in de wereld. Van deze nieuwe ontwikkelingen is in Roosendaal geen sprake. Remy Jungerman exposeert Nederlandse topografiekaarten die hij herknipt of beplakt met foto's van Surinamers. Zo wil hij als Surinamer zijn territorium aan te geven, zegt de zaaltekst. Even uitgekauwd zijn de tekstbeelden van mede-exposant Loek Grootjans, die de beeldtaal van schematische structuren gebruikt om, naar eigen zeggen, niets te vertellen. Daar slaagt hij volledig in.

Kunst hoeft natuurlijk niet hip en digitaal te doen om actueel te zijn. Toch lijkt het vaak of cartografie, zeker een belangrijk onderdeel van onze maatschappij en beeldcultuur, sinds de jaren zestig weinig echt nieuwe respons meer heeft gekregen uit de kunst. Zo was de tentoonstelling 'Mapping the City' in het Stedelijk Museum vorig jaar een voorspelbare verzameling oude koeien, al had het nog zo beloofd ook over het heden te gaan. Het Tongerlohuys hoeft zich daarentegen niet te schamen. Enerzijds omdat het klein museum een bescheiden presentatie zonder pretenties heeft ingericht - de kunstpresentatie is ondergeschikt aan een historische expositie over een vroegere cartografenfamilie uit de regio. Anderzijds vanwege de derde exposant: Gery de Smet. Die maakt veel goed.

De Smet gebruikt plattegronden om een subjectief wereldbeeld in kaart te brengen. Vraagstukken van nationale identiteit vertaalt hij in schema's en plattegronden. Hij tekende een Friese landkaart met alleen de gemeentes eindigend op '-um', een Duitse kaart met alleen '-heim', België met '-gem'. De verkiezingsstrijd van 'de belangrijkste Belg', niet heel anders dan de wedstrijd die we een paar jaar geleden in Nederland hadden, vertaalt hij in cirkeldiagrammen. Paul Delvaux is nauwelijks kleiner dan René Magritte, maar beiden leggen ze het af tegen Pater Damiaan en Eddy Merkx. Wat zegt het, zo'n schema? Niets, het zijn maar rondjes, willekeur. Door nationalistische symbolen te presenteren in een zakelijke, als objectief te boek staande beeldtechniek, laat De Smet zien dat het alleen maar kul oplevert. Zo zegt hij iets over het dubieuze karakter van schema's en cartografie en vooral over dat van nationalisme. Het Vlaams Belang zal er niet van wakker liggen maar het is o zo raak. Én actueel - ook al is het gewoon ouderwets met papier en inkt. Zo kan het ook.

Tentoonstelling: By the Way, t/m 16 april 2008 in Museum Tongerlohuys, Molenstraat 2, Roosendaal. Di-zo 14-17u. Inl.: 0165 536916 / www.tongerlohuys.nl (foto: Remy Jungerman)