In het Leidse Prentenkabinet, een goed verstopt museumpje, bevindt zich een vreemde eend in de bijt. Tussen de kopergravures van klassieke naakten staat een collage van Paul Citroen: 'Metropolis'. Een opeenstapeling van foto's van wolkenkrabbers. Het is een oerwoud van beton, een griezelige maar betoverende jungle van ramen en torens en nog meer ramen en nog meer torens. De mensen, die wel de hoofdrol vervullen op veel oudere prenten in het kabinet, ontbreken bij Citroen. Enkel gebouwen. Een nieuwe tijd was aangebroken in de jaren twintig van de vorige eeuw, toen hij deze collage maakte, en de confrontatie met het werk in het Prentenkabinet maakt dat duidelijker dan wat dan ook.

Citroens visuele voorspelling werd bewaarheid. Zijn fictieve stad keert in nagenoeg dezelfde compositie terug in foto's die Gyorgy Lorinczy in 1968 tijdens een reis naar New York maakte. Ook zijn foto's tonen een eindeloze wereld, waar je niet meer weet tegen welke verdieping je aan kijkt, hoe ver je boven de grond bent, en of die torens ooit op zullen houden. Het doet denken aan de vroege ideeën van Marx, eind jaren zestig razend populair in wereldwijde hippiekringen. Niet zijn latere politieke oplossingen, maar het doembeeld dat Marx in de negentiende eeuw beschreef: de mens zou in de toekomst enkel een anoniem radertje in de industriële onmenselijke stad zijn. Misschien ook niet, er is geen directe link, maar als Marx had voorzien dat zijn werk alleen tot vaandelzwaaiend jodelahitie socialistisch realisme had geleid, dan had hij inderdaad reden tot somberte in die negentiende eeuw.

Maar who needs Marx als je als Hongaarse fotograaf twee maanden in New York terecht komt? In het tumultueuze protestjaar 1968 nog wel? Natuurlijk werd Lorinczy volledig meegezogen in de studentenopstanden, kunstwereld en hippiebewegingen. Behalve op de architectuur focuste hij zijn camera op mensen en wat des mens was in die tijd - rokende kunstenaars, dansende jongeren, seksuele bevrijding, en zomaar wat mensen genietend van de zon. Maar de mens en de bebouwde anonieme metropool ontmoeten elkaar nooit in zijn werk, evenmin als in het Prentenkabinet. Óf het is een glimlach, een geïnspireerd gesprek, óf die staalharde lijnen van de onmetelijke stad. Alsof mens en metropool onverenigbaar zijn - toch Marx.

In 1972 had Lorinczy eindelijk een uitgever omgepraat een boek met zijn foto's uit te geven. Alleen gaf die hem nauwelijks tijd om de boel goed te ontwikkelen. Dat bracht de kunstenaar tot haastige maar zeer geslaagde experimenten. Hij haalde enkele negatieven voortijdig uit het donker, zodat de belichting het zwart en wit omdraaide: sommige delen van de foto zijn in positief, andere in negatief. Dat leidt tot een gekke vlakheid en rare kringen die goed past bij de psychedelische sfeer van zijn foto's, waar ook hij soms collages van maakte. De negatieven zijn verloren gegaan. De beduimelde, soms met plakband bijeengehouden afdrukken in het museum zijn het enige dat resteert. Een fragiele erfenis van een tumultueuze plek en tijd.

Gyorgy Lorinczy, 'New York New York', t/m 16 januari 2005 in het Nederlands fotomuseum, Witte de Withstraat 63 Rotterdam. Di - zo 11 - 17u. www.nederlandsfotomuseum.nl (foto: boekomslag New York New York van Gyorgy Lorinczy)