Onbekend sterven is voor kunstenaars een tragisch lot. Maar beroemd sterven is ook niet alles. Iedereen kent Niki de Saint Phalle (1930-2002) van haar vrolijke 'Nana's'. Deze wulpse vrouwfiguren zijn zo vaak gekopieerd en verkitscht dat het lijkt of je ze bij elke lijstenmaker in de etalage ziet. Niet eerlijk, vindt Schunck in Heerlen. Ze was ook een getalenteerd vernieuwer. Een retrospectief moet haar in ere herstellen.

In de jaren vijftig zette De Saint Phalle haar eerste schreden in de Franse kunstwereld. Ze was autodidact, had meer ervaring als fotomodel dan als kunstenaar. Opgegroeid in de upper middle class in Amerika kwam ze met haar eerste echtgenoot in Europa terecht. Ze scheidde en werd levensgezel van Jean Tinguely, een van de voormannen van het Nouveau Réalisme. Parijs bruiste. De kunst was groot en brutaal. Maar De Saint Phalle liet zich niet intimideren. Haar eerste schreden zette ze met lef en woede - en talent. In 1956 schilderde ze een touwtjespringend meisje onder een dreigend zwarte hemel. Het kind verdwijnt in de dikke verfklodders waar De Saint Phalle scherven en schroeven in duwde. Wat een gevaarlijke wereld en wat verbluffend goed geschilderd. Een zelfportret uit 1958 toont de kunstenaar als een matrone in verf die opnieuw vol materialen zit - Chris Ofili kan er met zijn Madonna's van olifantenpoep een puntje aan zuigen.

Het Nouveau Réalisme, de Franse pendant van de blije Amerikaanse Pop Art, bezong het leven als kunstwerk. Het promoveerde gewone materialen tot kunst. Spoerri fixeerde tafels na een eetgelag en hing die met vaat en al aan de muur. De Saint Phalle was een kind van haar tijd, maar bij haar speelde meer mee dan kunstmodes. Noem haar zelfportret Art Brut, assemblagekunst, maar zie ook dat de geportretteerde een keurslijf lijkt te dragen, gemaakt van modieuze ruwe schildersmaterialen. De scherven in haar jurk zien er gemeen uit. Het is leed vermomd als verf. In de jaren zestig plakte ze plastic en speelgoed op canvas, pakte een jachtgeweer en... pang! Verfkogels spatten uiteen op de vaak kathedraalvormige doeken. Die publieke performances organiseerde ze in stijl. Drie jaar later komt de tv-serie de Wrekers met een Emma Peel die in net zo'n getailleerd broekpak, met net zo'n kapsel, verdacht veel lijkt op deze Franse ongenaakbare heldin...

De Saint Phalle was twaalf toen ze werd misbruikt door haar vader. Twee jaar later verfde ze de vijgenbladeren van de beelden op haar school rood. Een psychiatrisch geval, vond het schoolhoofd en haar streng katholieke ouders stuurden hun dochter het klooster in. Daar leren meisjes zich te gedragen en te zwijgen. Het zou lang duren voor ze over haar incestverleden durfde te praten. Haar kunst zou het voorwerk doen: de kerk moest kapot, de wereld moest kapot, zelf moest ze verrijzen. In 1966 maakte ze een kathedraal in de vorm van een liggende Nana, te betreden via de vagina. Zevenentwintig meter lang was dit de grootste hoer ter wereld. Daarbij werd elke man nietig. De Saint Phalle zocht vergelding via het kleurrijke realisme van die jaren. Als Amerikaanse bloeide ze op in Parijs, maar de geest van de Pop Art uit haar vaderland lijkt soms dichterbij.

Vol passie bouwde ze een oeuvre dat er tegenstrijdiger uitziet dan het is. Haar fleurige Nana's in badpak kun je verwarren met lichtvoetigheid, haar surreële films zijn puur sinister. In 1972 maakte ze de film Daddy: een nachtmerrieachtige vadermoord vol groteske seksualiteit. Dat oogstte veel kritiek, maar haar carrière steeg. Met Tinguely ontwierp ze fantastische fonteinen - zoals die naast het Parijse Centre Pompidou. Daardoor kreeg ze een Toscaans landgoed aangeboden om een eigen Park Güell te maken, met huizenhoge vrouwen en monsters. Haar levenswerk.

Vandaag zijn de films niet meer het probleem, de polyester Nana's wel. Die werden vanaf de jaren tachtig steeds gladder. De Saint Phalle streefde naar een hypermoderne, industriële look . Een industriële uitstraling en productiemethode was sinds Bauhaustijden een terugkerend verlangen in de kunsten: zorgen dat kunst democratiseert en boven het handmatige uitstijgt. Mooi idee, maar daarbij gaat iets verloren. Deze Nana's hebben de commerciële geliktheid van de huidige designer toys, van relatiegeschenken. De gedrevenheid van het vroegere werk van De Saint Phalle was verdwenen.

Niet alleen door de techniek verdween de angel. 'Merci my men' schrijft ze in een grafisch tekstwerk uit 1994. Ze bedankt de foute mannen op wie ze vroeger viel: dramatische relaties voedden haar kunst. In een ander tekstwerk keuvelt ze over hoe druk ze het heeft, met de afwas, strijkgoed, kinderen, kunst. Daar zit hem de crux. Strijkwerk levert minder goede kunst op dan demonen. Maar wat is belangrijker? Na een bewogen leven had De Saint Phalle toch nog levensgeluk gevonden.

Tentoonstelling: Niki de Saint Phalle,  Outside-In , t/m 19 juni in Schunck, Bongerd 18, Heerlen. Di-zo 11-17u. Inl.: 045 5772200 / www.schunck.nl