'Een kleine tuin om me heen waarin ik kan wandelen,' zo typeerde Henri Matisse (1869-1954) zijn collage 'De parkiet en de zeemeermin' (1952-53). Die tuin was erg welkom want een andere kon hij moeilijk bezoeken, door ziekte aan bed gekluisterd. En wat voor heerlijke tuin was dit bovendien, een witte wereld bedekt met knipsels van bloemen en bladeren, de vruchten van de aarde overlopend in een waterwereld met zeemeermin. Alles vervloeit er tot één vibrerende kleurharmonie. Wat voor medicijn kan een oude, zieke kunstenaar zich nog meer wensen?

Geen wonder dus dat 'De Oase van Matisse' barst van de kleur: een tentoonstelling rond de collages die Matisse in de laatste tien jaar van zijn leven maakte. Tien jaar lang knipte hij bladeren en ornamenten die hij met zijn assistenten combineerde tot zinderende bijna abstracte composities - bijna, altijd nog net herleidbaar tot de natuur waar hij zo van hield. Decennia lang had hij bloemen en vrouwen geschilderd, op het laatst van zijn leven vond hij knippend in papier een nog contrastrijker beeldtaal vol lijn en kleur. 'De parkiet en de zeemeermin', in de collectie van het Stedelijk Museum Amsterdam, verkeert in deze tentoonstelling tussen monumentale soortgenoten vol sterren, bladeren en zeeleven.

Maar het museum heeft meer in de collectie, genoeg voor een tweetrapstentoonstelling: de collages boven, beneden de aanloop daarheen. Die aanloop bestaat uit werk van Matisse vanaf ongeveer 1905, omringd door tijdgenoten zoals De Vlaminck, Picasso, Malevich, Van der Leck. Met zijn latere collages in het achterhoofd herken je ook in die vroege fauvistische doeken al zijn voorliefde voor kleurvlakken - een rood kastje in een interieur, een groenblauw boek in een stilleven. Na een paar jaar stapt hij over op kubistische contouren, waarin zijn grafische kwaliteiten opbloeien.

Enkel de kokette lijntekeningen van de jaren twintig vallen tegen, al herken je ook daar iets typisch Matisse, iets wat hem zit in kleur en lijn en sensualiteit. Zo biedt deze prelude-tentoonstelling veel mooi vergelijkingsmateriaal en veel zonnige topstukken, want naast Matisse hang je natuurlijk stralende vrouwen en bloemstukken. Toch is het niet helemaal eerlijk om al dit moois te typeren als een aanloop, een tussenstap in een wapenwedloop tot vernieuwing en abstractie. Onzin. Ook die vroege werken hebben schoonheid genoeg, ongeacht wat erop zou kunnen volgen.

Maar we weten wat volgde, de collages. Vanaf 1944 begon Matisse uit gekleurd papier vormen te knippen waarmee hij ging schuiven. Het waren vooral voorstudies, ontwerpen voor tijdschriftomslagen. Maar toen zag hij wat voor grafische kracht die papierwerken hadden, promoveerde hij ze tot zelfstandig kunstwerk en begon hij ze verder te verdiepen en te vergroten. Een veelgehoorde verklaring is dat hij door ouderdom niet goed meer kon schilderen en met deze techniek assistenten kon inschakelen en instrueren - ietsje hoger, iets meer naar rechts. De honderden speldengaatjes in sommige werken bewijzen hoe studieus hij hierin te werk ging. Maar de tentoonstellingsmakers ontkrachten die fysieke verklaring: zelfs als hij fit was geweest, dan nog had hij hiervoor gekozen. Zo logisch is deze stap in zijn zoektocht naar de perfecte lijn, steeds iets verder stilerend.

Dat klinkt aannemelijk, maar, en het is een gemis dat het museum daar niet op ingaat, je kunt je ook afvragen of de collages niet ook ontstonden uit onrust. Immers, hij begon ermee tijdens de oorlog, toen bovendien dokters hem meldden dat hij niet lang meer zou leven - wat uiteindelijk nog wel meeviel. Kan het niet zijn dat hij in die sfeer - oorlog, ziekte - een drift voelde om grote wilde kunst te maken, kleurexplosies, met schijt aan alle conventies? Hoe heerlijk vrolijk dat werk er ook uit ziet, als een lentetuin, het is ook hondsbrutaal gemaakt. En juist daardoor, door die radicaliteit, spat ook nu nog de energie ervanaf.



'De Oase van Matisse', tot en met 16 augustus 2015 in het Stedelijk Museum Amsterdam (NL), Museumplein 10, Amsterdam. openingstijden: dagelijks 10-18 uur, donderdag 10-22 uur. www.stedelijk.nl (foto via Stedelijk Museum Amsterdam: Matisse en assistenten aan het werk in atelier).