In 1996 woedde een grote brand op het vliegveld van Düsseldorf. Er vielen veel slachtoffers. Onnodig veel, want achteraf bleek dat een goede bewegwijzering levens zou hebben gered. Een ontwerper werd ingehuurd om de routing te verbeteren met nieuwe iconen. Het is een tragische manier om te ontdekken wat beelden voor verschil kunnen maken. Iemand die heilig overtuigd was van de kracht van beelden, was de Oostenrijkse socioloog Otto Neurath (1882-1945). ‘Woorden verdelen, beelden verenigen’ zei de man die tussen de wereldoorlogen in met kunstenaar Gerd Arntz vierduizend pictogrammen ontwierp, toepasbaar in beeldstatistiek. Zodat zelfs de minst geletterde mensen begrip van de wereld konden krijgen.

Lovely Language in het Centraal Museum eert Neurath en zijn erfenis. De tentoonstelling maakt deel uit van het Utrecht Manifest 2007: een manifestatie over ‘social design’, oftewel vormgeving met een sociaal doel. Lovely Language is allesbehalve een kunsttentoonstelling. Het ziet eruit als een opengeklapte Bosatlas, vol diagrammen en groeimodellen over demografische statistieken, arbeiders, fabrieken. Dat we deze en andere plaatjes kunnen lezen, vinden we zo vanzelfsprekend dat we er niet meer bij nadenken. Natuurlijk betekent een pijl uitgang, natuurlijk is een cirkel met een streep een verbod, natuurlijk bestaat een gebruiksaanwijzing uit plaatjes. Dat het ooit anders was, bewijst het museum met een wand krantenknipsels uit begin vorige eeuw: alleen maar tekst. Ons visuele tijdperk kwam pas een paar jaar later op met het modernisme, dat ons musea en emblemen bracht. Zelfs verkeersborden bestonden honderd jaar geleden uit een lange uitleg wie wel en niet de straat in mocht rijden.

Iconen voor de Olympische spelen, voor de computer, voor vliegvelden - Neuraths beelderfenis groeit. Zijn mijnwerkers worden in eigentijdse diagrammen vervangen door logo’s. Niet arbeiders maar multinationals bepalen nu de wereldeconomie. Het Centraal Museum laat met deze voorbeelden treffend zien hoe de wereld verandert. Het had alleen meer aandacht mogen besteden aan de leugen van het beeld. Modernisten als Neurath geloofden nog in het waardenvrije beeldalfabet, intussen weten we dat elke beeldstatistiek subjectief is. Neuraths plaatjes van migranten en arbeiders geven zeker een beeld van de vorige eeuw, maar ook van zijn eigen leven. Was hij zelf niet als socialist voor de Nazi’s gevlucht, dan had hij wellicht andere pictogrammen gekozen om de wereld te visualiseren.

Volledig origineel is de tentoonstelling niet: kunstcentrum Stroom wijdde afgelopen jaar een tentoonstelling en lezingen aan Neurath en navolgers. Nederland is iets te klein voor twee zulke vergelijkbare tentoonstellingen. Stroom had een computer staan waarop bezoekers hun eigen pictogram konden ontwerpen – niet te doen. Het Centraal Museum bewijst die moeilijkheidsgraad met een presentatie nieuwe pictogrammen voor vluchtelingenkampen. Ontwerpers Gert en Derk Dumbar hebben hier jaren aan gewerkt. Hun iconen zijn goed gemaakt en toch soms knap lastig. Een man waar een been afvliegt, dat is duidelijk mijnengevaar. Maar drie heuvels met strepen erboven stralingsgevaar? Pictogrammen zijn beeldtaal, en elke taal moet je leren lezen.

Met deze manifestatie gaat Utrecht tegen de mode in: het modernisme staat de laatste paar jaar in kwaad daglicht. De na-oorlogse betonbouw zorgt voor verpaupering, modern design is verworden tot een kunstje van de Blokker, geometrische beeldende kunst vinden we elitair. Door zulke vooroordelen vergeten we wat we te danken hebben aan het sociaal bewogen modernisme. Denk er maar eens aan als u met een volle blaas in een vreemd land de wc weet te vinden dankzij een pictogram van een mannetje of vrouwtje. Dat we nog altijd profijt hebben van de verdiensten van het modernisme, dat mag in deze postmoderne tijden ook best eens gezegd worden.

Tentoonstelling: Lovely Language, t/m 10 februari 2008 in het Centraal Museum, Nicolaaskerkhof 10, Utrecht. Di-zo 11-17u. Inl.: 030 2362362 / www.centraalmuseum.nl