Vragen over de essentie van kunstinstallaties
(NRC Handelsblad, 7 december 2006)

Ze gebruikten piepschuim en perspex, foto's en krantenartikelen, bloemen en eierschalen. In de jaren zestig zochten conceptuele kunstenaars de grenzen van de kunst op. Het idee was het echte kunstwerk, het materiaal volgde daaruit. Verschillende museumdirecteuren kochten deze installaties aan. Hun opvolgers zitten nu met de gebakken peren. Kunststof verkleurt of desintegreert, bloemen verwelken en eierschalen breken.

Neem bijvoorbeeld Hoe hoeker, hoe platter uit 1971. Voor een zaal van het Kröller-Müller Museum maakte Ger van Elk dit hoekvullende kunstwerk met foto's die de suggestie wekken dat de hoek doorloopt op het platte object. Toen de muren werden overgeschilderd, verloor het foto-object zijn optische illusie. "Dat is erg, het ding is kapot. Het had allang gerestaureerd moeten zijn", zegt Van Elk kwaad in een interview dat te zien is op een monitor in het museum. Restauratie betekent in zijn optiek gewoon vervangen. Maar voor musea is dat een rigoureuze beslissing die ze niet zomaar nemen.

Van Elks fotowerk en nog twee installaties uit de collectie van het Kröller-Müller Museum staan centraal in de minitentoonstelling Inside Installations, over restauratiedilemma's in moderne kunst. Gefilmde interviews, archiefstukken, 'gebruiksaanwijzingen' door de kunstenaars, en de installaties zelf worden geëxposeerd. The Clamp, uit 1995, is een door Franz West nagebootst atelier met meubels en twee telefoons. Het moet de suggestie wekken dat een kunstenaar wordt gebeld, zijn gedachten even op een ander spoor raken, waarna hij met afstand zijn kunstwerk beziet. Maar na aankoop liet de kunstenaar het museum weten dat die telefoons weg mogen: iedereen heeft toch een gsm tegenwoordig.

De derde 'case', Glass One and Three (1965) van Joseph Kosuth, bestaat uit een tekstuele definitie van glas, een glasplaat, en een foto waarop diezelfde glasplaat tegen een muur staat. Het museum wil dit drieluik over het wezen van de kunst graag exposeren. Maar, de kunstenaar zegt dat de installatie alleen functioneert met een foto die is gemaakt in de zaal waar het tentoongesteld wordt. Dat is een pittig dilemma. Moet het museum de aangekochte foto, met een weerspiegeling van Kosuths keukenvloer, dan maar wegdoen? Wat is belangrijker, het kunstenaarsconcept of de originaliteit van het kunstwerk?

Restauratie van oude kunst is lastig, maar te doen. Behoud van moderne kunst levert drama's op. Soms door ongelukjes - een Christo die wordt uitgepakt, een installatie die kankerverwekkende dampen verspreidt. Maar vaker nog door fundamentele vragen: wat vormt de essentie van deze kunst, het idee of de uitvoering? Dat zijn de vragen die Inside Installations oproept. Als bezoeker ga je mee zoeken naar de clou. Dit maakt deze consciëntieuze onderzoekstentoonstelling een spannende speurtocht - iets wat niet veel documentaire presentaties gegeven is.

Een installatie in een depot bewaren is heel verdrietig: dan is het alleen maar een glasplaat, een vieze telefoon en een verkleurde sofa. Pas als installaties geïnstalleerd zijn, komen ze tot leven. Zorg dat dát goed gebeurt, vinden de kunstenaars, en vervang onderdelen waar nodig. Als getuigen zijn de kunstenaars welkom, maar het zijn de musea die beslissen. En voor hen geldt ook het belang van het originele object in hun collecties. Je ziet het gebeuren in de zaal: bijschriften en documenten geven de tastbare objecten - glasplaat, telefoons - een aura. De presentatie is als een ritueel, het attribuut als een reliek, een stolling van een waardevolle gedachte. Zoals een kruissplinter waardevol is omdat Christus hem heeft aangeraakt.

Die telefoon die West nu overbodig vindt, gaat echt de prullenbak niet in. Hij staat keurig in een vitrine, en de suppoost die er rondloopt wordt vast boos als je eraan zit. Conceptuele kunstenaars mogen kunst hebben willen ontmaterialiseren, ze hebben musea wel materialisaties verkocht. En dat zijn de kunstschatten die een museum koestert. Moderne kunstmusea zijn geen plek voor kunstenaars, ze zijn er voor kunstwerken.

Tentoonstelling: Inside Installations. T/m 7 januari 2007 in het Kröller-Müller Museum, Otterlo. Di t/m zo 10-17u, gesloten 1 januari. Inl.: 0318 - 591241 / www.kmm.nl (foto: Kosuth)